Kastljósinu beint að rökræðufundinum

Rökræðufundurinn um stjórnarskrárbreytingar fór fram í Laugardalshöll helgina 9. og 10. nóvember 2019, þar sem um 250 slembivaldir Íslendingar allstaðar af á landinu komu saman og ræddu um breytingar á stjórnarskrá lýðveldisins.

Rökræðufundur (e. deliberative meeting) er þungamiðjan í rökræðukönnunum. Þátttakendur svara spurningalista í upphafi fundar um þau málefni sem á að ræða á fundinum. Fundarformið byggir á aðferðum rökræðulýðræðis, þar sem þátttakendur taka þátt í umræðulotum milli þess sem sérfræðingar svara spurningum þátttakenda. Í lok fundarins svara þátttakendur aftur spurningalistanum. Þannig er hægt að fylgjast með því hvernig þátttakan í samræðum hefur breytt viðhorfum fólks. Niðurstöður rökræðukönnunarinnar um breytingar á stjórnarskránni liggja nú fyrir og ítarlega tölfræði yfir alla þætti hennar má nálgast hér.

Eins áhugaverð og þessi tölfræði er þá er það hvers vegna fólk skipti um skoðun og hvaða rök fólk færði fyrir skoðunum sínum það sem við í rannsóknarverkefninu um lýðræðislega stjórnarskrárgerð höfum meiri áhuga á að vita . Við höfum því legið yfir skjölum og upptökum frá umræðunum á fundinum og höfum tekið saman stutt yfirlit yfir umræðuna um hvert málefni fyrir sig. Einnig hefur hlaðvarpið tekið viðtöl við þátttakendur á fundinum sem veita einstaka innsýn í upplifun þátttakenda, hvers vegna fólk tekur þátt og væntingar þeirra til þess hvernig verði farið með niðurstöður fundarins.

1. Embætti forseta Íslands
2. Landsdómur og ákæruvald Alþingis
3. Kjördæmaskipan, atkvæðavægi og persónukjör
4. Þjóðaratkvæðagreiðslur og þjóðarfrumkvæði
5. Ákvæði um breytingar á stjórnarskrá
6. Alþjóðasamstarf og framsal valdheimilda

Myndir frá rökræðufundinum

Fundur fólks af öllu landinu

Rökræðufundurinn var hluti af rökræðukönnun sem haldin var í samvinnu við Center for Deliberative Democracy (CDD) við Stanford háskóla. Fólkið sem tók þátt í fundinum var hluti af úrtaki í stórri könnun Félagsvísindastofnunar Háskóla Íslands sem gerð var sumarið 2019 um afstöðu til nokkurra spurninga sem tengdust fyrirhuguðum breytingum á stjórnarskránni. Hluta þess hóps var síðan boðið að taka þátt í rökræðufundinum. Þar ræddu þátttakendur fyrirhugaðar stjórnarskrárbreytingar á jafningjagrundvelli, þar sem fólk mátti búast við að hitta fyrir fólk með afar ólíkar skoðanir. Fyrir fundinn fengu þátttakendur sent kynningarefni til þess að glöggva sig á viðfangsefnum fundarins og kanna möguleg rök með og á móti ýmsum tillögum.

Að sjá og skilja viðhorfsbreytingar

Þátttakendur svöruðu spurningakönnun í upphafi fundarins og svo aftur að fundi loknum á sunnudeginum. Markmið fundarins var meðal annars að skoða hvaða áhrif það hefði á skoðanir fólks að fá tækifæri til þess að kynna sér málin og ræða þau við aðra í sömu sporum. Í öðrum orðum, að leiða fram ígrundað almenningsálit.

Á rökræðufundinum sjálfum fóru umræður þátttakenda fram í 27 smærri hópum. Á milli umræðulotna gafst þátttakendum tækifæri til að spyrja sérfræðinga, á sviði meðal annars stjórnarskrárréttar, stjórnmálaheimspeki, stjórnmálafræði og sagnfræði, spurninga til að varpa ljósi á vafamál sem komu fram í umræðunum.

Rökræðukannanir eru byggðar á vísindalegum aðferðum sem gera það mögulegt að skoða og mæla breytingar á viðhorfum fólks til viðfangsefna. Hólfað slembival tryggir að úrtakið endurspegli kjósendur. Rökræður í anda rökræðulýðræðis og hlutlaust fræðsluefni, ásamt aðgengi að sérfræðingum á fundinum sjálfum, skapa skilyrði þar sem þátttakendur geta mótað sér ígrundaða afstöðu til viðfangsefnanna. 

Center for Deliberative Democracy undir forystu James Fishkin hefur langa reynslu af því að standa að rökræðukönnunum. Haldnar hafa verið 109 rökræðukannanir í 28 löndum um allan heim. Sú síðasta sem CDD stóð fyrir var „America in One Room“ sem fjallaði um nokkur af snúnustu viðfangsefnum bandarískra stjórnmála í dag. Helstu fjölmiðlar þar í landi hafa fjallað um könnunina, m.a. CNN og the New York Times.

Óvenjuleg blanda af lýðvistun og rökræðukönnun

Eitt af því sem hefur gert samráðsferli stjórnvalda óvenjulegt er það hvernig samráðsaðferðum á netinu, þ.e. lýðvistun (e. crowdsourcing), hefur verið blandað saman við rökræðukönnun. Lýðvistunin fór fram í gegnum samráðsvefinn Betra Ísland og var opin öllum. Fyrir utan það að hafa nýst rökræðukönnuninni mun sú hugmyndasöfnun og opna umræða sem þar fór fram áfram vera aðgengileg stjórnmálamönnum. 

Núverandi hugmyndir um stjórnarskrárbreytingar sækja eldivið sinn í þá miklu umræðu sem verið hefur í samfélaginu um stjórnarskrána á umliðnum árum. Fulltrúar allra flokka á Alþingi taka þátt í þessari endurskoðunarvinnu af hálfu Alþingis og þarf þingið að ná samstöðu um frumvörp um breytingar fyrir lok kjörtímabilsins. Samkvæmt núgildandi stjórnarskrá þurfa tvö þing með kosningum á milli að samþykkja frumvörpin til þess að þau fái gildi.

Forsagan

Nú meira en sjö árum eftir að frumvarp Stjórnlagaráðs dagaði uppi á Alþingi hefur ríkisstjórnin undir stjórn Katrínar Jakobsdóttur hrint af stað víðtæku almenningssamráði til þess að til þess að gera þarfar breytingar á núgildandi stjórnarskrá í anda þeirrar umræðu sem farið hefur fram í samfélaginu, og hefur meðal annars mótast af drögum Stjórnlagaráðs.

Þrátt fyrir að vinna Stjórnlagaráðs hafi farið fram fyrir opnum tjöldum og í miklu samráði við almenning, að undangegnum Þjóðfundi árið 2010 – og almenningur hafi verið spurður álits á frumvarpsdrögunum í ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu árið 2012 – komst málið ekki í gegn fyrir þingkosningarnar 2013. Síðan þá hefur engin ríkisstjórn tekið frumvarp Stjórnlagaráðs upp.

Í því ferli sem nú er í gangi hefur forsætisráðherra leitað til fræðasamfélagsins til þess að tryggja trúverðugleika samráðsferlisins. Einnig kemur sjálfstæð sameignarstofnun sem nefnist Citizens’ Foundation (eða Íbúar ses) að lýðvistunarhluta verkefnisins,  en stofnunin hefur meðal annars hannað og haldið utan um Betri Reykjavík og fleiri lýðvistunarverkefni. Lýðvistunin er einnig hluti af stærra rannsóknarverkefni á vegum rannsóknarverkefnisins Lýðræðisleg stjórnarskrárgerð.

Frekari upplýsingar:

Viðtal við Katrínu Jakobsdóttur, forsætisráðherra og Jón Ólafsson, prófessor um samráðsferlið

Kynningarefni til þátttakenda

Skýrsla með niðurstöðum viðhorfskönnunar af rökræðufundi, janúar 2020

Lokaskýrsla með niðurstöðum viðhorfskönnunar og greiningu umræðna, júní 2020

Niðurstöður upphafskönnunar

Center for Deliberative Democracy, (Tímalína um rökræðukannanir víðsvegar um heiminn)